Wino rozpoczynało swoja wędrówkę do Polski najczęściej z ośrodków północno- wschodnich Węgier, takich jak Sarospatak, Koszyce, Wranów, Humenne, Bardejov (ryc. 9). Zanim trafiło do składów w miejscowościach takich jak Baligród, Lesko, Dukla czy Krosno musiało przejść długi cykl produkcyjny w winiarniach. Najszybciej pozbywano się gorszych gatunków win. Najszlachetniejsze sprowadzano z odleglejszych plantacji regionu Koszyc, Sarospataka, Tokaja i Tullyi. Za trunki przedniej jakości uznawano takie gatunki win jak Tullya, Medencze, Zemperen, Kerestur,Czekachaza i Santorien. Takimi właśnie gatunkami win kazał sobie zapłacić za sprzedaż własnej kamienicy w Krośnie Walenty Rymer (rajca krakowski) w roku 1593.

Stosunkowo dużo dokumentów związanych z handlem oraz składowaniem wina sprowadzanego z Węgier dotyczy Krosna. Dukli, Jaślisk, Baligródu czy Leska były to ośrodki o nieco mniejszym znaczeniu (ryc. 9). Krosno stanowiło niewątpliwie już od pierwszej połowy XVI w. jedno
z najważniejszych centrów handlu winem węgierskim wśród miast pogranicza karpackiego. Kiedy przyjmiemy za podstawę informację pochodzącą z kompletu ksiąg miejskich z lat 1512-1630, uzupełnioną o wypisy z materiałów rozproszonych po różnych archiwach widać, że to właśnie handel winem węgierskim w większości o charakterze tranzytowym stanowił podstawę działalności kupców krośnieńskich. Na handlu tym towarem w przeważającym stopniu budowało miasto swą pomyślność ekonomiczną. Z niego też wyrastały największe fortuny mieszczańskie.

Za jednego z najpoważniejszych kupców krośnieńskich schyłku XV stulecia uchodził niewątpliwie Łukasz Wilusz, długoletni rajca krośnieński. Handlował on winem węgierskim najpóźniej od 1472 roku, o czym świadczy dokument o zajęciu mu wtedy transportu wina przez Radę Miejską Bardejowa. Nie przeszkodziło mu to jednak w osiągnięciu wysokiej pozycji majątkowej
i społecznej w Krośnie. Handel winem z miastami północno węgierskimi uprawiał z powodzeniem do później starości, zm. W 1513 roku. Na przestrzeni tamtych lat wielu kupców pozostawiło po sobie ślad i wpisało się w historię handlu węgierskim winem. Do nich należeli m.in:

- Stanisław Stano- organizował od 1511 roku przewozy wina na trasie wiodącej z północnych Węgier przez Krosno, Pilzno do Krakowa.

- Starszy z synów Stanisława, Feliks Stano - rajca krośnieński pomnożył majątek odziedziczony po ojcu. Handlował winem węgierskim, ale także w kontaktach z Marszałkiem Wielkim Koronnym, Wojewodą Krakowskim Piotrem Kmitą, zajmował się finansowaniem polityki węgierskiej Królowej Bony.

Około połowy XVI wieku rozpoczęło się trwające blisko sto lat znaczne ożywienie w handlu przywozowo-wywozowym i tranzytowym Krosna z miastami północno węgierskimi. W początkach owej prosperity pojawiła się postać Jana Marara, rajcy krośnieńskiego, który za podstawę swych interesów uczynił handel winem węgierskim na niespotykaną skalę. Wino ze składów Marara docierało aż do Wilna, podobnie jak Łukasza Sikory, Bartłomieja Rajchla i Wojciecha Remera.

Około 1570 roku w Krośnie zamieszkał Wojciech Libusza zaliczany do elity mieszczańskiej (rajca krośnieński) w głównej mierze dzięki wysokiej pozycji majątkowej zdobytej na handlu winem węgierskim. Po jego śmierci interesami męża zajęła się jego żona Anna zwana Libuszyną. Szczególnie angażowała się w handel winem węgierskim kupując je miedzy innymi u Węgra Beli Balazyego i Rafała Humeniskiego z Humennego.

Do elity miejskiej zaliczyć można także Jana Chodorowicza (Chodora). Szacowany na kilka tysięcy złotych jego majątek odziedziczony po ojcu zainwestował w handel, w którym pierwsze miejsce zajmowało wino węgierskie. Wywoził je głównie do Krakowa stając się najpoważniejszym dostawcą wśród kupców krośnieńskich. Z dokumentów wynika, że w krakowskiej komorze celnej zarejestrowano w 1594 roku jego transport składający się z dwudziestu wozów wypełnionych beczkami z winem węgierskim. W latach następnych odnotowano jeszcze jego 46 półkufków i 25 beczek. Na znakomitość wśród kupców krośnieńskich przełomu XVI i XVII wieku wyrósł emigrant z Niderlandów z miasta Ostendorf, Jerzy Deszt ( Desth). W krótce po przyjeździe do Krosna rozpoczął ożywioną działalność handlową dystansując w tym dotychczasowych wielkich kupców krośnieńskich. Należał wówczas do głównych importerów win węgierskich, które kupował najczęściej u Piotra Dyjaka z Sarospataka, Benedykta Iphina oraz Emeryka z Koszyc. O ogromnych możliwościach finansowych tego kupca świadczy fakt, iż w roku 1606 zakupił na Węgrzech wina za 3898 tamtejszych talarów. Do kręgu współpracowników Jerzego Deszta w handlu węgrzynem zaliczał się Fryderyk Kleth, o którym są dokumenty mówiące, że przewiózł bez opłaty celnej przez komorę krośnieńską 150 beczek wina i Marcin Oreszko, Węgier o którym wiemy, że w 1624 roku przewiózł przez Krosno co najmniej 200 beczek z winem węgierskim, a skład tego towaru posiadał w Strzyżowie.

W latach dwudziestych XVII wieku rozpoczął w Krośnie wielką i do dziś budzącą zachwyt karierę kupiecką Robert Wojciech Portius, emigrant ze Szkocji. Zmonopolizowanie przez niego handlu winem węgierskim i koligacje z wpływową i zamożną rodziną Hesnerów, było podstawą do zbudowania wielkiej fortuny finansowej tego patrycjusza. Skupowane na Węgrzech wino sprzedawał w Rzeczpospolitej, na Litwie, Śląsku i Prusach. Zaopatrywał w wina węgierskie dwór królów polskich z dynastii Wazów, Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza. Był największym w tamtych czasach importerem win węgierskich na północ od Karpat. Pozostały po nim pamiątki, które do dziś świadczą o wartości handlu winem węgierskim w tamtych czasach. Był on również fundatorem jednego z największych dzwonów w Polsce "Urbana".

Nieco skromniej przedstawiają się dokumenty dotyczące handlu winem w Bieszczadach. Najstarsze bieszczadzkie miasto Lesko było największym ośrodkiem handlu winem na tym terenie. Dokumenty, z których możemy się dowiedzieć o handlu winem to przywileje królewskie na organizację jarmarków, prawo składu win, dowiadujemy się o handlu pośrednio z dawnych akt sędziowskich.

5.2. Przebieg szlaku na terenie Bieszczadów

Wyznaczenie "Szlaku handlu winem" wymaga przeanalizowania i uwzględnienia wielu aspektów, do których należą m.in.:

- historyczny przebieg szlaku handlowego;

- obecna infrastruktura komunikacyjna;

- główne kierunki ruchu turystycznego oraz prognozy na następne lata;

- dostosowanie szlaku do idei Europejskich Szlaków Kulturowych Rady Europy;

- uwzględnienie walorów środowiskowych wraz z dostosowaniem do wytycznych w zakresie ochrony przyrody;

- przystosowanie szlaku dla turystyki pieszej, rowerowej, zmotoryzowanej oraz kolejowej;

Wszystkie wymienione elementy składowe zostały przeanalizowane w poprzednich rozdziałach za wyjątkiem dostosowania szlaku do infrastruktury komunikacyjnej.

Szlak prowadzi przez kilkadziesiąt miejscowości z czego kilka odgrywa kluczową rolę, ich ważność skłania do szerszego ich opisania. Poczynając od najważniejszego ośrodka bieszczadzkiego Leska, szlak kierował się będzie na południowy zachód w stronę przejścia granicznego Roztoki Górne- Palota.

Lesko zwane "Bramą Bieszczadów". Miasto to zostało założone w XV w. jego właścicielem był pierwotnie ród Kmitów, który przyczynił się również do kolonizacji całego dorzecza górnego Sanu. Na główne atrakcje turystyczne Leska składają się:

1.Zamek wzniesiony został na starym grodzisku przez Piotra Kmitę. Z pierwotnego zamku zachowały się do dziś zewnętrzne mury zachodniego budynku wraz z basztą obronną. Za poradą królowej Bony, Piotr Kmita otoczył zamek pięknym parkiem renesansowym na wzór włoski. Pozostało po nim kilka pomnikowych drzew. Zamek zmieniał właścicieli wraz z miastem. W 1704 r. zniszczyli go Szwedzi. Odbudowany, uległ pożarowi, po którym niezamieszkały zamienił się w ruinę. Wiosną 1839 r. w Lesku w zamieszkał Wincenty Pol. Miasto było wówczas własnością Ksawerego Krasickiego, przyjaciela poety. Zamek został odbudowany według planów Pola, które nadawały mu wygląd klasycystycznego dworku.

Kościół. Zadaniem zamku była ochrona traktu handlowego z Węgier.

2.Synagoga wzniesiona w I połowie XVIII wieku na miejscu drewnianej, zdewastowana w czasie II wojny światowej - była gruntownie odrestaurowana w latach 60-tych, a później kilkakrotnie remontowana. Obecnie w głównej części budynku mieści się sala wystawowa Galerii Bieszczadzkiego Domu Kultury w Lesku.

3.Kirkut świadectwem wielowiekowej obecności społeczności żydowskiej jest jeden z najstarszych w naszym kraju cmentarz żydowski, położony na niewielkim wzniesieniu, niedaleko synagogi, skupia około 2 tyś. macew. Najstarsza z nich pochodzi z 1548 roku(znajdująca się w części północnej).

4.Ratusz usytuowany w centrum rynku - został wzniesiony w 1896 roku. Jest to piętrowy budynek, pokryty wysokim dachem z wieżą zegarową, utrzymany w stylu eklektycznym tak charakterystycznym dla XIX w. Nad wejściem możemy zobaczyć herb Leska z okresu pierwszych właścicieli "Śreniawa" Kmitów. Obecnie znajduje się w nim galeria obrazów.

6. Kościół parafialny pw. Nawiedzenia NMP - został zbudowany w 1539 roku, wraz z zamkiem przez Piotra Kmitę w stylu późnego gotyku z kamienia i cegły. Z tego okresu zachował się gotycki zrąb podpartych skarpami murów jednonawowego kościoła. W czasie najazdu Szwedów spłonął dach i zostało ograbione wnętrze kościoła. Jakub Jaworski w 1759 r. ufundował barokowe wnętrze świątyni.

7. Kamień leski - owiany licznymi legendami piaskowiec wznoszący się ok. 20m ponad otaczający teren - był opisywany przez piewcę ziemi bieszczadzkiej Aleksandra Fredrę m. in. w poemacie "Kamień nad Liskiem". Ten pomnik przyrody znajduje się 3km od miasta, przy głównej trasie w kierunku Ustrzyk Dolnych. Z centrum Leska prowadzi tam zielony szlak turystyczny.

8. Rezerwat Góra Sobień - położony na gruntach wsi Manasterzec. Obejmuje on fragmenty lasu grądowego lipowo-grabowego, buczyny karpackiej, i łęgu podgórskiego. Znajdują się tam ruiny Zamku Sobień z 1340r. - pradawnej siedziby Kmitów - założycieli Leska.

Hoczew najstarszym śladem ludzkiej obecności na terenie Hoczwi jest grodzisko

z X-XI w. na wierzchołku zalesionego wzgórza w widłach Sanu i Hoczewki.

Od XV w. wieś należała do rodu Balów późniejszych założycieli Baligrodu. Ok. 1770 r. urodził się w Hoczwi Jacek Fredro, ojciec Aleksandra, komediopisarza. Jedynym zabytkiem przypominającym bogate dzieje Hoczwi jest murowany kościół parafialny p.w. św. Anny, ufundowany przez Fredrów i konsekrowany w 1745 r. przez biskupa przemyskiego Wacława Sierakowskiego. W latach 1558 - 1629 pełnił on funkcję zboru protestanckiego. Jest to obiekt barokowy, o skromnej trójdzielnej fasadzie. Za wsią, przy szosie do Baligrodu, pomnik przyrody: "Progi skalne na Hoczewce", przecinające rzekę na przestrzeni 250 m.

Baligród na początku XVII w. przypada powstanie ostatniej osady w dorzeczu Hoczewki, miasteczka Baligrodu. Miał go założyć Piotr Bal, podkomorzy sanocki i właściciel tych dóbr, od którego , a 12 VIII 1634 król Władysław IV na prośbę Adama Bala nadał temu miastu zwanemu Balówgród, prawo magdeburskie, dwa jarmarki doroczne w dni św. Michała Archanioła i św. Jana Chrzciciela oraz targi tygodniowe w piątki. Rola handlowa tego miasta związana była z drogą winną na Węgry prowadzącą przez przełęcz w Roztokach Górnych, a rola ośrodka gospodarczego była rezultatem zasiedlenia i zagospodarowania tych okolic. Budowa drogi do Koszyc /XIX wiek/ znacznie przyczyniła się do rozwoju handlu. Przewożono stamtąd miód, wino węgierskie, wełnę, wosk, skóry, szczecinę, grube płótno i inne. Każdego roku w dzień świętego Krzyża urządzano kilkudniowy targ, ściągający ludność z dalekich stron. Na główne atrakcje turystyczne składają się:

1.Cmentarz żydowski w Baligrodzie - ok. 50 macew, w tym jedna z najstarszych macew, jakie znajdują się na tym terenie oraz dawne kamienice żydowskie

2.Cerkiew z 1829 r w Baligrodzie - unikalny przykład jednokopułowej, bezwieżowej, szczytowej cerkwi murowanej, obok dzwonnica z XIX w.

3.Cmentarz wojskowy żołnierzy radzieckich i polskich z lat 1944-47 w Baligrodzie. Tablica upamiętniająca- tragedię 42 mieszkańców Baligrodu jaka miała miejsce 6 sierpnia 1944 r. ( ufundowana przez mieszkańców miejscowości).

4. Pomnik czołg T - 34 (centrum Baligrodu) - upamiętniający wyzwolenie Baligrodu przez Armię Radziecką 24 X 1944 r. Pierwotnie stał tu czołg typu T- 37, który brał udział w walkach na tym terenie i został przeniesiony do muzeum we Wrocławiu.

Cisna miejscowość została założona, według różnych źródeł w roku 1522, lub 1552, przez rodzinę Balów. W połowie XVIIIw stała się własnością rodziny Fredrów. Na początku XIXw powstała w Cisnej huta żelaza, którą wybudował ojciec Aleksandra Fredry - Jacek Fredro. Do czasów obecnych z ciśniańskiej huty nie zachowało się nic, podobnie jak z tartaku, młyna i dworu. Wieś leżała na starym szlaku handlowym, wiodącym na drugą stronę Karpat, zwanym szlakiem (traktem) baligrodzkim.

Roztoki Górne - Rostoki Wieś, jak się w XVI w. pisało, wchodziła w skład dóbr królewskich starostwa sanockiego, tzw. wsi górnych - co prawda, jako jedna z najmniejszych. Leżąca zaledwie 2 km od wsi Przełęcz nad Roztokami (801 m) była błogosławieństwem
i przekleństwem zarazem.

Wiódł tędy szlak handlowy na Węgry, a jednocześnie bandy tołhajów tutaj właśnie zaczynały działalność po tej stronie Karpat. W XIX w. Roztoki spadły do roli przysiółka wsi Solinka. Po wojnie nie było tu już nic oprócz stanicy WOP (a i ona wyniosła się do Cisnej).

Obecnie Roztoki mają 8 domów i 16 stałych mieszkańców.

Na Przełęczy nad Roztokami od setek lat było przejście graniczne, użytkowane jeszcze przed wojną. Od 1999 r. funkcjonuje tu polsko-słowackie turystyczne przejście graniczne dla ruchu pieszego, rowerów i wózków inwalidzkich. Przekraczanie granicy odbywa się na podstawie ważnego paszportu w okresie 1 IV-30 IX w godz. 9.00-18.00. Oprócz mieszkańców Polski
i Słowacji z przejścia mogą korzystać obywatele większości krajów europejskich.

6.3. Szlak kulturowy nowym produktem turystycznym Bieszczadów.

Przez produkt turystyczny rozumie się spójną ofertę atrakcji i usług turystycznych wraz ze wspólnymi działaniami promocyjnymi.

Jest to wszystko co kupują turyści np. transport, nocleg czy wyżywienie. Elementy te mogą być nabywane osobno lub w pakietach.

Produkt turystyczny stanowi kompozycję tego co robią turyści oraz walorów urządzeń i usług z których przy tym korzystają.

Na produkt turystyczny składa się:

• Dobra i urządzenia turystyczne

• Usługi turystyczne

Dobra i urządzenia turystyczne - dzielimy na podstawowe (walory turystyczne)
i komplementarne (środki transportu, baza noclegowa, itp.).

Niezagospodarowane walory turystyczne nie przedstawiają z punktu widzenia rozwoju ruchu wraz z jego ekonomicznego skutkami żadnej wartości. Dlatego tez muszą istnieć urządzenia
i dobra, które umożliwiają:

• Dojazd do walorów,

• Pobyt w rejonie ich występowania,

• Korzystanie z walorów,

• Spędzanie czasu wolnego wg upodobań.

Dobra i urządzenia turystyczne dostosowane do walorów nazwane są dobrami i urządzeniami komplementarnymi (infrastruktura turystyczna).

Walory turystyczne dzielimy na:

• Naturalne

• Antropogeniczne

W literaturze przedmiotu spotyka się także inny podział walorów turystycznych z punktu widzenia funkcji. Rozróżniamy walory:

• Wypoczynkowe,

• Krajoznawcze (poznawcze),

• Specjalistyczne.

Wszystkie one mogą mieć charakter walorów naturalnych (przyrodniczych) czy antropogenicznych.

Usługi wchodzące w skład produktu turystycznego można podzielić na:

• Podstawowe,

• Uzupełniające (komplementarne).

Usługi podstawowe są to takie usługi, które umożliwiają dojazd, pobyt, powrót z miejsca czasowego pobytu. Są one świadczone przez komplementarne dobra i urządzenia turystyczne.

Usługi komplementarne świadczone są w związku z podstawowymi dobrami turystycznymi (walorami) oraz czasem wolnym. Ułatwiają one dostęp do walorów, przewodnictwo, wypożyczalnie sprzętu, kolejki liniowe czy wyciągi oraz dostarczają usług, które można nazwać usługami rozrywkowymi.

Produkt turystyczny i podaż turystyczna są kategoriami złożonymi. W ich skład wchodzi duża liczba elementów wzajemnie ze sobą powiązanych. Komponenty te mają różny charakter ekonomiczny, co powoduje, że bardzo często ogólne prawidłowości ekonomii w przypadku podaży turystycznej kształtują się odmiennie.

Różnorodność dóbr i urządzeń turystycznych wywołuje następujące skutki praktyczne:

1. produkt turystyczny jest elastyczny strukturalnie.

2. elastyczność strukturalna powoduje, że w okresie krótkim produkt turystyczny może być stosunkowo łatwy do dostosowania w orientacji na sprzedaż i w orientacji marketingowej.

3. w skład produktu turystycznego wchodzą urządzenia związane z infrastrukturą ogólną państwa (przede wszystkim transport)

4. wiele urządzeń komplementarnych istniejących w celu świadczenia usług podstawowych ma charakter inwestycji kapitałochłonnych

5. część podaży ma charakter paraturystyczny (transport, usługi bytowe). Udział komponentów o tym charakterze jest trudny, a niekiedy niemożliwy w ujęciu rzeczowym. W ujęciu wartościowym jest to udział bardzo duży co ma znaczny wpływ na elastyczność cenową podaży.

6. komponenty produktu turystycznego są komplementarne np.: korzystanie z noclegu wiąże się z możliwością korzystania z usług gastronomicznych danego obiektu, co powoduje, że podaż turystyczna ma charakter łączny.

7. podaż turystyczna - charakteryzuje się wysokimi kosztami stałymi oraz stosunkowo niskimi kosztami zmiennymi. Sprzedaż zatem usług dodatkowych (krańcowych) może mieć miejsce przy niewielkich lub żadnych kosztach.

8. podaż turystyczna jest sztywna w układzie przestrzennym, co wynika z faktu, że o jej lokalizacji decyduje występowanie walorów turystycznych, których zasoby są ograniczone

9. sztywny charakter podaży turystycznej wyraża również się w tym, że popyt zawsze musi udać się do miejsca występowania

10. podaż turystyczna lokalizowana jest w miejscach o niskich na ogół walorach do produkcji materialnej

11. z charakteru popytu jak również walorów przyrodniczych wynika sezonowe wykorzystywanie podaży

12. prawidłowości dotyczące kształtowania się różnych strumieni ruchu, szczególnie zagranicznego powodują, że podaż turystyczna jest importochłonna

13. istnieje i funkcjonowanie podąży turystycznej uzależnione jest od działalności praktycznie wszystkich sektorów gospodarki.